نخب الذخائر فی احوال الجواهر (کتاب)

---

کتاب «نخب الذخائر فی احوال الجواهر» تالیف محمد بن ابراهیم بن ساعد انصاری (متوفی ۷۴۹ ق) مشهور به ابن اکفانی از جمله کتاب‌هایی است که به مبحث سنگ شناسی- خصوصا سنگ‌های قیمتی - اختصاص دارد.

۱ - انگیزه نگارش

---

قبل از این اثر کتاب‌های دیگری به رشته تحریر درآمده است از جمله الجماهر تالیف ابوریحان بیرونی و یا نگاشته یوحنا بن ماسویه که مؤلف از این آثار به عنوان منبع و مستند بهره مند می‌شود.هدف از نگارش این اثر- چنان که مؤلف بیان کرده- نگارش اثری مختصر در مورد شناسایی جواهر و در عین حال مستند به اقوال پیشینیان است.

۲ - ساختار کتاب

---

کتاب نخب الذخائر دارای باب و فصول خاص و منطقی‌ای نیست بلکه مؤلف چهارده مبحث را- که به چهارده سنگ مهم اختصاص دارد- پیاپی تحریر می‌کند و هر مبحث را با قول «القول علی» از مبحث دیگر جدا می‌سازد. یاقوت ، بدخش ، الماس ، در و لؤلؤ ، زمرد ، ذبرجد ، فیروزه و یشم از جمله عناوین کتاب هستند.مؤلف در ابتدای هر مبحث ابتدا سنگ مورد نظر را معرفی می‌کند و آن را توصیف می‌نماید. سپس انواع و اقسام آن را و تفاوت هر قسم را با قسم دیگر بیان می‌کند.ذکر خصوصیاتی که در ارزش سنگ‌ها تاثیرگذار است، عیب سنگها و معادنی که سنگ‌های قیمتی در آنها یافت می‌شود از جمله اطلاعات با ارزشی است که مؤلف در هر مبحث متذکر آن می‌شود.بیان خواص طبی سنگ‌ها و قیمت گذاری سنگ‌ها بر اساس ارزش و نوع آن‌ها نیز از جمله مطالب سودمند دیگری است که مؤلف به آن‌ها توجه دارد.

۳ - گزارش محتوا

---

ابن اکفانی در نگارش این اثر- مختصر اما پرفایده- به کلمات بسیاری از جواهرشناسان قبل از خودش استشهاد می‌کند. کندی، نصر جوهری، ابوریحان بیرونی، ابن زهر، غافقی، ابن بیطار، از جمله افرادی هستند که مؤلف به آراء آنان استشهاد می‌کند.علاوه بر این ابن اکفانی اصطلاحاتی در زمینه جواهرشناسی نقل می‌کند که در هیچ منبع دیگری به چشم نمی‌خورد و از کس دیگری نیز این مصطلحات نقل نشده است و این امر نشان گر تجربیات و آزمودگی‌های شخصی وی است.خصوصیت دیگر این اثر اختصار و ایجاز این کتاب است به گونه‌ای که اصل این کتاب از جزوه‌ای مختصر تجاوز نمی‌کند. با این حال آنچه ابن اکفانی ذکر می‌کند نکاتی سودمند و کاربردی است.گذشته از اصطلاحاتی که در این کتاب به چشم می‌خورد نثر مؤلف روان و قابل فهم است.

۴ - وضعیت کتاب

---

کتاب به اهتمام کشیش مسیحی انستاس ماری کرملی و بر اساس نسخه خطی تصحیح و تحقیق شده است و در سال ۱۹۳۹ توسط موسسه انتشاراتی المصریه در ۱۹۲ منتشر شده است.محقق این کتاب علاوه بر تصحیح متن، حواشی بسیار مفصل و در عین حال سودمندی نیز بر این کتاب نگاشته است. در این حواشی به مطالب مرتبط با متن که دانستن آنها در زمینه سنگ شناسی سودمند است، اشاره شده است.علاوه براین، چهار مقاله در آخر کتاب به عنوان ملحق به آن افزوده شده است.در ملحق اول که مستدرک متن است به سنگ‌هایی اشاره شده که در عین اهمیت آنها، مؤلف چیزی درباره آنها نگفته است.ملحق دوم به مبحث سنگ‌های ارزشمند و تاریخ نگارش‌ها در این موضوع اختصاص دارد. در این مقاله به زندگی و آثار مؤلف کتاب و همچنین شیوه تصحیح و تحقیق کتاب نخب الذخائر نیز پرداخته می‌شود.در ملحق سوم حواشی استاد روکس زائر عزیزی (استاد زبان عربی مدرسه کاتولیک عمان) ارائه شده است. این حواشی بیشتر به مباحث لغوی اختصاص دارد.ملحق چهارم مقاله‌ای از استاد روکس زائد عزیزی است که در این مقاله مبحث جواهر در اسلام مطرح شده است.تدوین و تنظیم فهرست موضوعات، فهرست اماکن، رودخانه‌ها و دریاها، فهرست اسماء کتاب‌ها، فهرست اسامی حیوانات، فهرست اسامی نباتات، فهرست امراض و بیماری‌هایی که با سنگ‌ها می‌توان آنها را مداوا نمود از دیگر کارهایی است که محقق این اثر انجام داده است.

۵ - پانویس

---